Posljednjih godina, svjedoci smo sve češćeg spominjanja u javnom diskursu pojmova poput „post-istina”, „informacijski poremećaj”, „lažne vijesti i dezinformacije” i „infodemija”. Tako je odlukom Oksfordskog rječnika riječ „post-istina” ili „post-činjeničan” kao imenica ili pridjev koji se odnosi i ukazuje na okolnosti u kojima objektivne činjenice slabije utječu na oblikovanje javnog mnjenja od pozivanja na emocije i uvjerenja pojedinca, proglašena za riječ 2016. godine. Turčilo i Obrenović navode kako „eru post-istine karakterizira angažovanost političkih i ekonomskih elita na poigravanju istinom i manipuliranju stavovima građana, kao i na diskreditiranju medija i političkih protivnika putem optužbi da šire dezinformacije i obmanjuju javnost“ (Misinformation, Disinformation, Malinformation: Causes, Trends and Their Influence on Democracy). Tvrdnju Turčilove i Obrenovića možda ćemo moći bolje shvatiti ukoliko uzmemo u obzir da su „eru post-istine“ indukovala dva „tektonska poremećaja“ na međunarodnoj sceni: Bregzit u Velikoj Britaniji i Trampova pobjeda na američkim predsjedničkim izborima.
Kad je riječ o informacijskom poremećaju, izvještaj Vijeća Evrope iz 2017. godine pod nazivom „Informacijski poremećaj: interdisciplinarni okvir za istraživače i donosioce politika“ razlikuje tri vrste informacijskog poremećaja: netačne informacije, zlonamjerne informacije i dezinformacije.
Netačne informacije, koje uključuju zavaravajući sadržaj i clickbates, nisu kreirane u namjeri da nekome nanesu štetu. S druge strane, zlonamjerne informacije predstavljaju tačne informacije, kreirane u namjeri da nanesu štetu pojedincu, organizaciji ili državi (curenje informacija, uznemiravanje i donekle govor mržnje). Dezinformacije predstavljaju najteži pojavni oblik informacijskog poremećaja, budući da su dezinformacije ujedno lažne i kreirane u namjeri da nanesu štetu pojedincu, društvenoj grupi, organizaciji ili državi. U dezinformacije su svrstani manipulativni i fabrikovani sadržaji, prevare, kao i sadržaji namjerno stavljeni u krivi kontekst.
Turčilo i Obrenović podsjećaju na Claire Wardle koja upozorova da većina sadržaja koji se mogu okarakterizirati kao informacijski poremećaj „nije osmišljena kako bi ljude ubijedila u nešto, već kako bi izazvala zbunjenost, preplavila i podrila povjerenje u demokratske institucije, od izbornog sistema do novinarstva.“
Oslanjanjem društvenih mreža i platformi na algoritme, stvoren je dodatni prostor za utjecaj informacijskog poremećaja na društvene i političke debate, budući da u novom medijskom okruženju poruke više nije nužno slati cijeloj populaciji, već se one usmjeravaju ciljano, onom dijelu populacije na koji želimo ostvariti utjecaj, što određujemo na osnovu karateristika kao što su spol, lokacija, religijska i etnička pripadnost, stavovi, obrazovanje, ekonomski status i sl.
Ukrstimo li duh postčinjenične ere sa situacijom izazvanom širenjem virusa COVID-19, dolazimo do pojma infodemije. Infodemija se može odrediti kao dezorijentiranost pojedinca koja se javlja kao posljedica izlaganja ogromnoj količini informacija i dezinformacija o COVID-19 pandemiji, što dovodi do slabljenja povjerenja u rad institucija i otežava prepoznavanje i primjenu najboljih rješenja za aktuelne probleme.
U kontekstu „talasa dezinformacija kojem su građani Evropske unije bili izloženi tokom trajanja COVID-19 pandemije“ Evropska komisija u saopćenju za javnost od 10. juna 2020. konstatira „da su demokratska društva EU itekako podložna utjecaju dezinformacija, te u cilju izgradnje jačeg i na dezinformacije otpornijeg EU društva, predlaže sljedeće mjere:
– podizanje svijesti javnosti o postojanju različitih formi lažnih, netačnih i zavaravajućih informacija;
– jačanje analitičkih sposobnosti građana i jačanje kapaciteta za ispitivanje tačnosti informacija;
– informiranje građana o rizicima u vezi sa širenjem dezinformacija;
– raskrinkavanje mitova u vezi sa koronavirusom;
– jačanje saradnje sa svim relevantnim akterima unutar EU i s drugim međunarodnim akterima.
