Fotografija, film, televizija, društvene mreže, videoigre, Netflix itd. različite su manifestacije istog fenomena tipičnog za 21. vijek, a to je da slika i vizuelni mediji imaju ključnu ulogu u oblikovanju ne samo individualnih svjetova, nego i savremenih društava i društvenih tokova. Mađarski teoretičar filma, Béla Balázs, pisao je još 1924. godine kako će nove vizuelne tehnike iznjedriti kulturu koja će biti radikalno drugačija od kulture zasnovane na tehnologiji štampe. Budući da gledanje/posmatranje predstavlja vještinu koja se stiče učenjem, integriranje kritičke vizuelne medijske pismenosti u formalni i neformalni sistem obrazovanja postalo je demokratski imperativ.
Vizuelna pismenost ‒ umijeće čitanja slika
Vizuelna pismenost, kao sastavni dio medijske i informacijske pismenosti, uči nas da je svaka slika složen konstrukt, te da sam proces gledanja/posmatranja nije puka mehanička aktivnost, već kompleksan, kulturološki uslovljen, kognitivni proces. Vizuelni mediji imaju sposobnost da prenose složene ideje, osjećanja i informacije na koncizan i vizuelno dopadljiv način u tolikoj mjeri da je sposobnost kritičke interpretacije slika postala osnovna vještina u savremenoj kulturi, redefinirajući sam pojam obrazovanosti.
Čemu nas uči kritička vizuelna pismenost?
- Slike nisu vjerne predstave stvarnosti već vještački proizvodi prožeti političkim i drugim idejama i afinitetima koje treba razotkriti i interpretirati;
- Iza svake slike stoji kreativni pojedinac koji u datu sliku usađuje određenu poruku: vrijednosti, vjerovanja i stavove, s namjerom da ta poruka dopre do svoje publike i bude interpretirana kao validna;
- Način na koji gledalac interpretira sadržaj neke slike zavisi od njegovog kulturnog, etičkog i estetskog identiteta;
- Kontekst (npr. prateći tekst slike ili širi historijski ili društveni kontekst i sl.) u kojem se određena slika predstavlja, bitno utiče na njenu interpretaciju;
- Slike mogu uticati na formiranje javnog mnijenja, osnaživanje stereotipa, preispitivanje društvenih normi, kao i na podsticanje političkih i kulturnih pokreta;
- Slike igraju ključnu ulogu u kreiranju našeg kolektivnog pamćenja, kulturnog identiteta i društvenih interakcija;
- Slike se pohranjuju u vizuelnim arhivama i kao takve predstavljaju svjedoke naše prošlosti.
Kako definiramo vizuelnu pismenost?
Profesorica Suzanne Stokes s Univerziteta u Chicagu definira vizuelnu pismenost kao sposobnost čitanja, interpretacije i razumijevanja informacija iskazanih putem slika ili grafičkih prikaza. Stokes podsjeća da, historijski gledano, vizuelna pismenost prethodi verbalnoj pismenosti i čini osnovu misaonih procesa na kojima počiva čitanje i pisanje.
S druge strane, Konzorcij evropskih istraživačkih infrastuktura (European Research Infrastructure Consortium ‒ ERIC) definira vizuelnu pismenost kao skup vještina koje čovjeka osposobljavaju da razlikuje i interpretira aktivnosti, predmete i simbole, prirodne ili konstruirane, iz okruženja, koji se daju opaziti čulom vida.
Prema Udruženju istraživačkih biblioteka za koledže (Association of College Research Libraries ‒ ACRL), vizuelna pismenost, u eri digitalnih tehnologija, uključuje alate za interpretaciju i dešifriranje vizuelnih i medijskih sadržaja, kao i posebne alate za produkciju i širenje samostalno kreiranih vizuelnih materijala. Vizuelno pismena osoba u stanju je, stoga, ne samo da kritički preispituje, već i da samostalno kreira vizuelne sadržaje.
Kojim znanjima i vještinama raspolaže vizuelno pismena osoba?
Prema smjernicama pomenutog Udruženja istraživačkih biblioteka za koledže vizuelno pismen učenik/ca tokom školovanja trebao/la bi biti osposobljen da:
- određuje prirodu i obim potrebnih vizuelnih materijala;
- uspješno pronalazi i pristupa potrebnim slikama i vizuelnim medijima;
- tumači i analizira značenja slika i vizuelnih medija;
- procjenjuje slike i njihove izvore;
- efikasno koristi slike i vizuelne medije;
- dizajnira i kreira smislene slike i vizuelne medije;
- odgovorno koristi i razumije mnoga etička, pravna, društena i ekonomska pitanja koja se tiču kreiranja i upotrebe slika i vizuelnih medija.
Šta je CLIP?
Riječ CLIP nastala je od Critical Visual Media Literacy and Empowerment (Kritička vizuelna medijska pismenost i osnaživanje), i naziv je projekta Evropske unije koji ima za cilj promoviranje uključivanja kritičke vizuelne pismenosti u kompletan sistem formalnog i neformalnog obrazovanja, s akcentom na razvijanje kompetencija vizuelne pismenosti evropskih učenika i studenata. U relizaciji projekta učestvovali su UNIMED (Unija mediteranskih univerziteta), Helenski otvoreni univerzitet (Hellenic Open University), IULM univerzitet u Milanu i ALL DIGITAL, panevropska mreža aktera za razvoj digitalnih kompetencija.
U okviru projekta izrađena su dva dokumenta: Izvještaj o stanju vizuelne medijske pismenossti u Evropi i Smjernice i preporuke za nastavu kritičke vizuelne medijske pismenosti, kao i online kurs kritičke vizuelne medijske pismenosti koji je realiziran u oktobru i novembru 2023. godine.
Osnovni ciljevi obrazovanja u domenu vizuelne medijske pismenosti definirani u Izvještaju i Smjernicama su: promoviranje nepristrasne vizuelne komunikacije, razvijanje otpornosti na dezinformacije u vizuelnoj komunikaciji, povećanje digitalne pismenosti i kritičke svijesti evropskih studenata, učenika, građana i obrazovnih institucija u odnosu na sadržaje vizuelnih medija, razvijanje svijesti o važnosti slike u savremenom društvu, razvijanje praktičnih vještina prepoznavanja pristrasnosti i stereotipa u vizuelnim artefaktima.
